AI en de democratische rechtsorde: waarom Nederland nú leiderschap moet tonen

Op 17 juni 2025 publiceerde de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) een krachtig en urgent briefadvies aan het kabinet onder de titel: AI: technologie, macht en democratische waarden in het Nederlandse buitenlandbeleid. In deze analyse waarschuwt de AIV voor de groeiende invloed van commerciële technologiebedrijven op fundamentele publieke waarden zoals transparantie, rechtsstatelijkheid en democratische legitimiteit. Daarbij uit de raad stevige zorgen over de strategische afhankelijkheid van buitenlandse – met name Amerikaanse – cloud- en AI-aanbieders, en wordt een appel gedaan op Nederland om internationaal de leiding te nemen bij het ontwikkelen van een uitlegbaar, controleerbaar en publiek gestuurd AI-ecosysteem.

Voor juristen, beleidsmakers en legal tech-ontwikkelaars bevat dit advies niet alleen richting, maar ook een duidelijke opdracht. In deze blog bespreken we de hoofdlijnen van het advies, en duiden we wat dit betekent voor juridische professionals die zich bezig houden met technologie, governance en grondrechten.

Een publiek gestuurd AI-ecosysteem: geen luxe, maar een noodzaak

De AIV stelt vast dat AI geen neutrale technologie is, maar een zogenaamde “systeemtechnologie” – een infrastructuur waarop hele maatschappelijke sectoren worden gebouwd. Daarmee is AI vergelijkbaar met elektriciteit of het internet: wie de infrastructuur beheerst, oefent invloed uit op de spelregels. De opkomst van generatieve AI versnelt deze dynamiek. AI-modellen worden inmiddels ingezet voor het filteren van informatie, het nemen van bestuursbesluiten en zelfs voor het vormgeven van beleid. Dat brengt grote risico’s met zich mee voor het functioneren van onze democratische rechtsorde.

Volgens de AIV wordt die rechtsorde op meerdere manieren bedreigd. Denk aan de verspreiding van desinformatie via AI-gegenereerde deepfakes, de verschuiving van publieke besluitvorming naar door private bedrijven ontwikkelde algoritmes, of het gebruik van gezichtsherkenningstechnologieën zonder democratische controle. AI kan bijdragen aan een verschuiving van macht weg van publiek gecontroleerde instituties naar private actoren die primair winst nastreven. De AIV citeert daarbij jurist Louis Brandeis: “We may have democracy, or we may have wealth concentrated in the hands of a few, but we can't have both”.

De Europese AI-verordening is niet genoeg

De Europese Unie heeft met de AI-verordening (AI Act) in 2024 een juridisch fundament gelegd voor het reguleren van risicovolle AI-systemen. Deze verordening schrijft onder meer transparantieverplichtingen, conformiteitsbeoordelingen en gebruiksbeperkingen voor. Maar de AIV constateert dat deze regels onvoldoende zullen zijn zolang Europa technologisch afhankelijk blijft van niet-Europese spelers voor essentiële componenten zoals chips, rekenkracht, cloudinfrastructuur en large language models. Het ‘Brussels Effect’ – waarbij Europese regels internationaal als standaard gaan gelden – verliest aan kracht wanneer de feitelijke AI-ontwikkeling elders plaatsvindt en Europa nauwelijks controle heeft over de onderliggende technologie.

Daarnaast heerst er in toenemende mate geopolitieke spanning rondom AI. In de VS heeft president Trump het AI-beleid sterk geliberaliseerd. Zijn vicepresident JD Vance verklaarde tijdens de Veiligheidsconferentie in München begin 2025 dat “excessieve regulering van AI een strategisch risico vormt voor Amerikaanse belangen”. China daarentegen stuurt op een staatsgestuurde inzet van AI, met centrale controle over infrastructuur, data en normstelling. In die context waarschuwt de AIV dat Europa dreigt te worden uitgespeeld als ‘AI-kolonie’ – een gebruiker van technologie, maar geen vormgever ervan.

Democratische waarden als kompas voor AI

Een kernboodschap van het advies is dat AI-ontwikkeling moet worden ingebed in publieke waarden. De AIV definieert die waarden breed, van vrije en eerlijke verkiezingen tot het recht op privacy, van toegang tot informatie tot het voorkomen van machtsconcentratie. In een helder overzicht laat de raad zien hoe AI zowel positieve als negatieve invloed kan uitoefenen op de electorale en constitutionele dimensies van de rechtsstaat. AI kan bijvoorbeeld helpen bij het opschalen van participatie of het verbeteren van beleid door patroonherkenning. Maar het kan ook leiden tot manipulatie van opiniepeilingen, profilering van minderheden of het ondermijnen van publieke verantwoording door ondoorzichtige besluitvorming.

Juist daarom is het essentieel dat AI-systemen niet louter worden ontworpen door commerciële partijen die opereren buiten de democratische controle. De AIV pleit voor de ontwikkeling van een Europese AI-industrie die expliciet de democratische rechtsorde dient. Dat betekent: publieke controle over infrastructuur, transparante algoritmes, verantwoording van beslissingen en bescherming van rechten zoals non-discriminatie, vrijheid van meningsuiting en toegang tot effectieve rechtsmiddelen.

Nederland moet de regie nemen: van beleidsvisie naar concrete actie

Hoewel Nederland volgens de AIV op papier goed scoort – denk aan ethische richtlijnen, sterke universiteiten, en initiatieven zoals het Dutch AI Coalition – ontbreekt het aan samenhang en regie. De AI-portefeuilles zijn versnipperd over meerdere ministeries, en het ontbreekt aan een centrale regisseur die binnen- en buitenlandse beleidsinspanningen op elkaar afstemt. Volgens de AIV is het nu tijd om tot een eenduidige nationale AI-visie te komen waarin publieke waarden leidend zijn, en waarin Nederland zich ook als internationale normsteller durft op te stellen.

De aanbevelingen zijn concreet:

• Richt een nationaal aanspreekpunt in voor internationale AI-samenwerking, vergelijkbaar met andere landen waar AI inmiddels op ministerieel niveau is belegd;

• Stimuleer publiek-private samenwerkingen gericht op het ontwikkelen van verantwoorde AI, met aandacht voor transparantie, uitlegbaarheid en compliance;

• Gebruik de inkoopkracht van de overheid om vraag te creëren naar AI-oplossingen die voldoen aan publieke normen (bijvoorbeeld in het sociaal domein, vreemdelingenbeleid, of rechtspraak);

• Investeer in Europese alternatieven voor infrastructuur zoals cloud, chips en data-opslag, om afhankelijkheden van Amerikaanse techbedrijven af te bouwen.

Een juridische agenda voor verantwoorde AI

Voor juristen betekent het advies een verschuiving van het klassieke compliance-denken naar een waarden-gedreven benadering van technologie. Het is niet langer voldoende om te vragen of een systeem ‘voldoet aan de wet’. De vraag wordt: bevordert dit AI-systeem de democratische rechtsorde, of ondermijnt het deze?

Dat vraagt om een nieuwe juridische praktijk:

• Juristen zullen vaker betrokken moeten worden bij ontwerp- en ontwikkelingsprocessen van AI-systemen (legal by design);

• Er is behoefte aan AI-impact assessments, waarin risico’s voor grondrechten systematisch worden afgewogen;

• De juridische controle op overheidsbesluiten die (deels) door AI tot stand komen, moet worden versterkt (denk aan rechterlijke toetsing, bezwaarprocedures en transparantieverplichtingen);

• En er moeten heldere regels komen voor het labelen van AI-gegenereerde content, zoals verplicht onder artikel 50 van de AI Act, om burgers te beschermen tegen misleiding.

De rechtsstaat kan niet zonder juridische tegenmacht. Dat geldt ook – en misschien wel vooral – in het digitale domein.

Conclusie: AI moet ons dienen, niet overheersen

De kern van het AIV-advies is niet technocratisch, maar principieel. Het stelt een fundamentele vraag centraal: wie controleert de technologie die ons bestuurt? Zolang publieke waarden slechts een sluitpost zijn in AI-ontwikkeling, lopen we het risico dat onze democratie stukje bij beetje wordt uitgehold.

Juist in een tijd waarin de internationale machtsverhoudingen verschuiven, waarin rechtsstaten wereldwijd onder druk staan, en waarin technologie zich razendsnel ontwikkelt, is het van belang dat landen als Nederland stelling nemen. Niet vanuit nostalgie naar het verleden, maar vanuit geloof in een toekomst waarin AI en democratie wél kunnen samengaan – mits we daarvoor durven kiezen.

De AIV laat geen ruimte voor uitstel. Juristen, beleidsmakers, ontwikkelaars en politici: de tijd om te handelen is nu.