AI in Control: Waarom ook accountants hun AI-huishouding op orde moeten hebben

Artificial Intelligence is niet meer weg te denken uit het bedrijfsleven, en dat geldt ook de accountancy. Automatische factuurverwerking, geautomatiseerde jaarrekeninganalyses en vastgoedwaarderingen op basis van machine learning – AI-systemen nemen steeds vaker kritieke onderdelen van het werk van accountants over. Maar met deze mogelijkheden komen ook nieuwe verantwoordelijkheden. De NBA (Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants) speelt hierop in met de publicatie van de leidraad AI in Control – een praktisch en tegelijk strategisch document dat accountants helpt om AI op verantwoorde wijze te beheersen.

Van toepassing op veel meer dan alleen accountants

Hoewel de leidraad zich primair richt tot accountants, biedt deze ook duidelijke waarde voor compliance officers, juridische adviseurs, bestuurders en toezichthouders. Het document biedt een raamwerk om in elke organisatie de toepassing van AI tegen het licht te houden: zijn de doelen helder? Wordt de governance geborgd? Is er zicht op risico’s en is de monitoring op orde? De leidraad daagt professionals uit om deze vragen niet alleen voor de techniek, maar ook voor de ethiek, transparantie en wetgeving te beantwoorden.

Het beheersingsmodel: zes stappen richting controle

De kern van de leidraad is een beheersingsmodel opgebouwd uit zes onderdelen. Elk onderdeel is vertaald in concrete vragen en toetsstenen voor beleid en praktijk:

1. Doelstellingen
   Zijn de doelen van het AI-systeem helder, meetbaar en passend bij de missie van de organisatie? Wordt voldaan aan wet- en regelgeving, zoals de AI Act, AVG en Digital Services Act?

2. Governance
   Is het eigenaarschap van het systeem helder belegd? Is er functiescheiding tussen ontwerp, beheer en toezicht? En is de benodigde deskundigheid – intern of extern – geborgd?

3. Risico-inschatting
   Zijn de ethische, maatschappelijke, technische en operationele risico’s geïdentificeerd en geclassificeerd? Is er bijvoorbeeld zicht op de risico’s van bias, transparantie of cybersecurity?

4. Risicobeheersing
   Worden passende maatregelen genomen, zoals “security by design”, begrenzing van het zelflerend vermogen en waarborgen van uitlegbaarheid en privacy?

5. Ontwikkeling en implementatie
   Is het systeem zorgvuldig ontworpen, getest en ingebed in bestaande processen? Is er documentatie over de werking, gebruikte data en algoritmes?

6. Monitoring en evaluatie
   Wordt het systeem periodiek geëvalueerd? Worden incidenten gemeld, verbeteringen doorgevoerd, en is er sprake van een cyclisch kwaliteitsborgingsproces?

AI in de praktijk: van boekhouding tot vastgoed

De leidraad illustreert de praktische relevantie met herkenbare use cases:

• Factuurverwerking met machine learning: AI herkent en boekt automatisch facturen in. De rol van de accountant verschuift van uitvoerend naar toetsend: is het model beheerst, en zijn de grenzen aan zelflerend vermogen goed ingericht?

• Jaarrekeningcontrole met Large Language Models (LLMs): AI-modellen zoals ChatGPT kunnen jaarrekeningen toetsen op consistentie en volledigheid. Maar: de accountant moet wél begrijpen hoe het model werkt, welke data eraan ten grondslag liggen, en hoe deze worden beheerd.

• Vastgoedwaardering: AI-modellen die marktdata combineren om vastgoed te waarderen vragen een andere vorm van toetsing. De accountant beoordeelt niet langer alleen de taxateur, maar het model zelf.

Wat kunnen juristen met deze leidraad?

Voor juristen biedt de leidraad AI in Control meerdere aanknopingspunten:

• Compliance & governance: De leidraad is goed te gebruiken als toetsingskader bij de implementatie van AI binnen organisaties. Niet als checklist, maar als gestructureerde gesprekspartner.

• Verantwoordingsplicht: Organisaties die AI inzetten, moeten kunnen aantonen dat ze dit op een controleerbare, uitlegbare en proportionele manier doen. De leidraad helpt daarbij.

• Aansprakelijkheid: Wie verantwoordelijk is voor het AI-systeem en hoe risico’s zijn beheerst, is cruciaal bij incidenten. De leidraad biedt structuur om dit juridisch te duiden.

• Wettelijke kaders: De leidraad verwijst expliciet naar de AI Act, Digital Services Act, GDPR/AVG, NIS2 en andere Europese regelgeving. Dit maakt het document relevant voor juridische toetsing.

Tot slot: van controle naar cultuur

De leidraad onderstreept dat AI geen kwestie is van één technisch project, maar van cultuur en organisatiebreed beleid. Daarbij horen transparantie, continue evaluatie en betrokkenheid van zowel management als toezichthouder. De boodschap is duidelijk: “De toekomst van accountancy is een toekomst met AI. Accountants die deze technologie omarmen, zullen floreren.”