Italië ontwikkelt AI als wapen tegen maffiapraktijken in het lokaal bestuur

De maffia is al lang geen schimmige organisatie meer die zich uitsluitend bezighoudt met drugshandel of afpersing. In Italië – en in toenemende mate ook daarbuiten – hebben georganiseerde misdaadnetwerken hun werkterrein verlegd naar de bestuurlijke wereld. Gemeenten vormen daarbij een strategisch doelwit: wie invloed heeft op aanbestedingen, vergunningen en subsidies, beschikt over toegang tot kapitaal, infrastructuur en legitimiteit.

Om deze sluipende ondermijning te keren, zet Italië nu een verrassend wapen in: kunstmatige intelligentie. Een recent project van Milanese universiteiten en de Bruno Kessler Stichting analyseert met behulp van een algoritme structurele begrotingsgegevens, verkiezingsuitslagen en politieke kenmerken van burgemeesters. Het doel? Gemeenten identificeren die een verhoogd risico lopen om geïnfiltreerd te worden door criminele organisaties – nog vóórdat het te laat is.

Een rigoureuze maatregel: complete raden op non-actief

Dat Italië geen halve maatregelen neemt in de strijd tegen bestuurlijke ondermijning, blijkt uit de bevoegdheid die het centrale gezag sinds 1991 heeft om gehele gemeenteraden te ontslaan. Wanneer er geloofwaardig bewijs is van banden met criminele netwerken, wordt het bestuur per direct vervangen door rijkscommissarissen. Alleen al dat mechanisme onderstreept de ernst van de problematiek. Maar preventie blijft lastig – want vaak grijpt men pas in nádat de schade is aangericht.

Van cijfers naar signalen: hoe het algoritme werkt

Het nieuwe AI-model probeert dit te voorkomen door risicogemeenten vroegtijdig te signaleren. Daarvoor analyseert het jaarlijks terugkerende data van 150.000 observaties, waaronder:

• 160 begrotingsvariabelen (bijvoorbeeld uitgaven aan infrastructuur, sport of afvalbeheer)

• 20 politieke kenmerken (zoals de herkomst en het opleidingsniveau van de burgemeester, of het aantal kandidaten op de kieslijst)

Door deze data te vergelijken met de historische gegevens van gemeenten die daadwerkelijk zijn opgeheven wegens maffia-invloed, leert het algoritme patronen herkennen. Op basis van die patronen voorspelt het systeem met 96% nauwkeurigheid welke gemeenten mogelijk binnen twee jaar zouden moeten worden ingegrepen.

Sport en onderwijs als rem op corruptie

Een opvallende uitkomst van het onderzoek: gemeenten die meer investeren in sport en onderwijs blijken statistisch minder vatbaar voor infiltratie. Ook blijkt er een lagere correlatie tussen maffia-invloed en vrouwelijke of links-georiënteerde burgemeesters. Daarentegen zijn sectoren als afvalbeheer, wegenbouw en woningontwikkeling juist risicogebieden: investeringen hierin worden in criminele netwerken vaak gebruikt om geld wit te wassen, deals te sluiten of ambtenaren onder druk te zetten.

Geen arrestaties, wel rode vlaggen

Belangrijk is dat het algoritme geen instrument is om personen te vervolgen of te arresteren. Het is een waarschuwingssysteem, geen bewijsinstrument. De inzet is puur preventief: autoriteiten worden gealarmeerd om gericht onderzoek te doen of toezicht te verscherpen. Toch is het project juridisch en ethisch niet zonder vragen.

Want wie bepaalt wat als 'verdacht patroon' geldt? Hoe worden false positives vermeden? En belangrijker nog: hoe voorkom je dat algoritmische voorspellingen leiden tot bestuursmaatregelen die diep ingrijpen in de lokale democratie, zonder dat er sprake is van strafbare feiten?

Transparantie en proportionaliteit

De Italiaanse benadering illustreert de dilemma’s die ontstaan als AI wordt ingezet in het domein van democratische legitimiteit. Enerzijds is er de noodzaak om georganiseerde misdaad te stoppen vóór ze zich heeft genesteld in het bestuur. Anderzijds bestaat het risico op overheidsoptreden op basis van aannames, modellen en data die niet of nauwelijks toetsbaar zijn voor de burger of de rechter.

Zeker in een context waarin de centrale overheid verregaande bevoegdheden heeft – zoals het ontbinden van gekozen raden – is transparantie over hoe het model tot zijn conclusies komt essentieel. Het is daarom hoopgevend dat het systeem wordt ontwikkeld binnen de academische wereld, en niet in stilte door een ministerie of veiligheidsdienst. Maar dat betekent niet dat waakzaamheid over de inzet ervan overbodig is.

Een Europees probleem

De Italiaanse aanpak is niet alleen voor Italië relevant. Ook in andere Europese landen, waaronder Nederland, bestaat groeiende zorg over criminele inmenging in het openbaar bestuur. Denk aan misbruik van aanbestedingsprocedures, schijnbedrijven of het beïnvloeden van vergunningverlening via politieke kanalen.

Dat maakt het experiment met AI des te interessanter. Als het model daadwerkelijk in staat blijkt om betrouwbare voorspellingen te doen, kan het ook elders bijdragen aan een vroegtijdige aanpak van bestuurlijke ondermijning. Tegelijkertijd moeten we dan ook hier nadenken over juridische waarborgen, zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), het verbod op geautomatiseerde besluitvorming zonder menselijke tussenkomst (art. 22 AVG) en het recht op uitleg bij algoritmische profilering.

Tot slot: AI als bondgenoot – maar geen vervanging

Het Italiaanse AI-project laat zien hoe data en technologie kunnen bijdragen aan de bescherming van de democratische rechtsorde. Maar AI is geen wondermiddel. Het is een hulpmiddel dat zorgvuldig moet worden ingebed in menselijke besluitvorming, met ruimte voor politieke, juridische en maatschappelijke weging. Juist bij ondermijning – dat per definitie een aanval is op de democratische spelregels – moeten we voorkomen dat de tegenreactie zelf ondermijnend wordt.

Een fascinerend experiment dus, dat met open vizier en kritische blik gevolgd moet worden. Want in de strijd om bestuurlijke integriteit zijn transparantie, proportionaliteit en menselijk toezicht net zo essentieel als data en algoritmen.