Project VoorRecht: de stille revolutie van de rechtspraak

Ergens, in een onopvallend hoekje van het internet, draait een opmerkelijk experiment van de Nederlandse rechtspraak: de AI-verkenner VoorRecht. Geen commerciële start-up, geen juridisch platform met betaalmuur, maar een publieke tool die burgers helpt hun rechten en plichten te begrijpen – zonder tussenkomst van een advocaat, griffierecht of procedure. Zoals Folkert Jensma het scherp verwoordt: “Een overheids-tool die volledige toegang tot het recht voor iedere leek weet aan te bieden.”

Van vonnis tot gesprek

VoorRecht is meer dan een digitale vraagbaak. De tool vraagt gebruikers hun situatie in vraag-en-antwoordvorm te beschrijven – bijvoorbeeld een conflict met een buurman over verbouwing of VvE-afspraken – en analyseert vervolgens meer dan drie miljoen juridische documenten. Daaruit destilleert het systeem een samenvatting in begrijpelijk Nederlands, inclusief een overzicht van relevante uitspraken, rechten en plichten, en zelfs tips en gesprekshandleidingen om tot een constructieve oplossing te komen.

De gedachte erachter is helder: conflicten voorkomen voordat ze juridisch escaleren. De burger wordt niet alleen geïnformeerd, maar ook begeleid in hoe hij of zij het gesprek met de tegenpartij kan aangaan. En als dat niet lukt, biedt de rechtbank een zaakbegeleider die kosteloos bemiddelt. Zo schuift de rechtspraak op van beslechter van conflicten naar bevorderaar van dialoog en preventie.

Van Noord-Holland tot Amsterdam

Het experiment begon in Noord-Holland, waar 18 procent van de gebruikers uiteindelijk alsnog naar de rechter ging – aanzienlijk minder dan bij het Canadese voorbeeldproject Civil Resolution Tribunal, waar dat percentage rond de 50 lag. Inmiddels is VoorRecht uitgebreid naar de rechtbanken in Brabant en Amsterdam. De thematiek blijft voorlopig beperkt tot ‘bouwen en verbouwen’ en ‘VvE-ruzies’, maar erfrecht wordt de volgende stap, gevolgd door huurrecht.

Het criterium voor de keuze van rechtsgebieden is opvallend mensgericht: het gaat om duurzame relaties, situaties waarin partijen na het conflict met elkaar verder moeten – als buren, familie of mede-eigenaren. Juist daar, zo stelt Jensma, laat het formele recht vaak littekens na: “De rechtspraak weet conflicten daar juridisch vaak wel te beslechten, maar zelden ook echt op te lossen.”

De ‘robotrechter’ of de burger empowered?

VoorRecht roept vanzelf grotere vragen op. Is dit een opstap naar de lang voorspelde robotrechter – een AI die zelfstandig uitspraken kan doen? Jensma wijst erop dat de stap klein lijkt: “Met één knop extra kan de AI-verkenner immers vast óók wel een rechterlijke uitspraak voorspellen.” Toch is dat niet de bedoeling van het project. De AI doet geen voorspellingen, maar vertaalt bestaande rechtspraak naar toegankelijke kennis, bedoeld om burgers zelfredzamer te maken.

Dat onderscheid is cruciaal. VoorRecht gebruikt technologie niet om rechtspraak te vervangen, maar om haar bereik te vergroten. In plaats van juridische expertise te monopoliseren, democratiseert het de toegang tot juridische informatie. Dat past in een bredere beweging waarin technologie wordt ingezet om maatschappelijke ongelijkheid te verkleinen – mits zorgvuldig ingericht.

De stilte van de Orde

Opvallend is de stilte van de Nederlandse Orde van Advocaten. Terwijl het project potentieel raakt aan het domein van de rechtshulpverlening, blijft publieke reflectie uit. Is VoorRecht een vorm van rechtshulp buiten de advocaat om? Of juist een noodzakelijke aanvulling op een systeem waarin veel burgers überhaupt geen toegang tot een advocaat vinden?

De cijfers zijn zorgwekkend: volgens onderzoek ervaart 57 procent van de Nederlanders binnen vijf jaar minstens één juridisch probleem, en 11 procent doet daar niets mee – vooral jongeren, migranten en lageropgeleiden. Zij verliezen het vertrouwen in het rechtssysteem. Voor die groepen kan een laagdrempelige AI-verkenner het verschil maken tussen berusting en actie.

Preventief recht als publieke dienst

VoorRecht past in een grotere trend richting ‘preventief recht’: rechtspraak die niet pas ingrijpt bij een conflict, maar helpt om het te voorkomen. Daarmee schuift de rol van de rechter op van bestraffer naar maatschappelijk dienstverlener. De AI-verkenner versterkt bovendien wat Jensma de “schaduwwerking van het recht” noemt: de invloed van juridische kennis op menselijk gedrag, nog voordat er een vonnis is.

Of VoorRecht daadwerkelijk tot minder rechtszaken zal leiden, blijft de vraag. Maar het project toont al dat kunstmatige intelligentie binnen de rechtspraak niet alleen efficiëntie of data-analyse betekent, maar ook menselijkheid kan bevorderen – juist door burgers kennis te geven en hen beter te laten communiceren.

De keuze: laten verlopen of opschalen

VoorRecht bevindt zich aan het einde van zijn laatste projectjaar. De Rechtspraak moet nu beslissen: opschalen of laten verlopen. Daarmee is het moment gekomen om fundamenteel te kiezen voor een nieuwe vorm van publieke digitale rechtshulp – een waarin technologie niet de mens vervangt, maar hem juist versterkt.

Want, zoals Jensma afsluit: “Wie dat oplost, verdient een standbeeld.”